Timurlu mimarisi

Merhaba arkadaşlar. Bugünkü yazımda Timurlu mimarisinden bahsedeceyim. Timurlu Mimarisinin şah eserlerini aşağıda liste şeklinde veriyorum.

• Aksaray
• Bibi Hanım Camii
• Gur-ı Emir
• Gevher Şad Camii
• Uluğ Bey Medresesi
• Uluğ Bey Rasathanesi

Aksaray 1380-1404 yıllarında Şehrisebzde emir Timurun inşa ettirdiyi saraydır. 

Şehrisebz Farsça yeşil şehir anlamına geliyor ve Özbekistandadır. Timur bu şehirin yakınlarındaki Hoca Ilgar köyünde doğmuştur. Aksarayın inşasından önce Timur Semerkant'ta Göksaray ve Bostansaray adında saraylar yaptırmıştır. Fakat Göksaray ve Bostansaray'ın maalesef harebeleri günümüze ulaşmıştır.

Aksaray'ın günümüze ulaşan kısımları.

Bibi Hanım Cami 1399-1404 yıllarında Semerkant'ta Timur'un emriyle yaptırılmış büyük bir camiidir. 

Bu camii adını Timur'un baş eşi Çağatay hanı Kazan Halil Han'ın kızı Saray Mülk Hanım'ın lakabı olan Bibi Hanım'dan alır. Bibi unvanı Eski Türk devletlerinin bir kısmında yüksek rütbeli kadınların isimlerinin başında unvan olarak kullanılan bir kelimedir. Bibi Hanım Camii sinin yapılış amacı, Timur’un Hindistan seferi sırasında (1398-1399) kazandığı zaferlerin hatırasını ebedileştirmektir. Timur’un son yıllarında inşaatıyla bizzat ilgilenerek başşehri Semerkant’ta yaptırdığı devâsâ ölçülere sahip cami, buradaki diğer binalar arasında müstesna bir yer tutmaktatır. 1897 depremi Camii ye çok büyük zarar verse de restore edilmişdir.

Bibi Hanım Camii

Gur-ı Emir Timur’un Semerkant’taki türbesi ve buna bağlı olan külliye.

Timurlu mimarisinin en güzel ve en önemli eserlerinden biri olup İslâm türbe mimarisinin başta gelen örneklerindendir. Gur-ı Emir “hükümdarın türbesi” anlamına geliyor.

Önceleri Ruhabad adı verilen Gur-ı Emir’in  ilk bölümlerinin bânisi, Timur’un büyük oğlu Cihangir Mirza’dan olma torunu Muhammed Sultan Mirza’dır. 1399 yılında başlayan inşaat 1403’e kadar devam etmiş ve asilzade çocuklarının eğitmek için bir medrese ile diğer ilkyapılar inşa edilmiştir. Muhammed Sultan Mirza’nın askerî faaliyetler sırasında Sivrihisar da 1403'te ölmesi  Timur’u çok üzmüş ve Semerkant’a nakledilen veliahtın naaşı külliye içinde geçici bir kabre konmuştur. 1404 yazında batı seferinden dönen Timur külliyede bazı değişiklikler yapılarak bir türbe inşa edilmesini istemiş ve türbe 1405 yılının Ocak ayında tamamlanmıştır. Ancak az sonra Timur’un ölmesi üzerine (18 Şubat 1405) türbeye Timur defnedilmiş ve bu tarihten sonra külliye Gur-ı Emir adıyla anılmıştır. Bir aile kabristanı olarak kullanılmaya başlanan türbeye Timurlular’dan Miran Şah, Şahruh, Uluğ Bey ve başka şehzadeler defnedilmiştir. Türbede gömülü hanedandan gelmeyen tek kişi, Timur’un hocası ve yakın dostu olan Aziz Nur Seyyid Bereke’dir.

Gur-ı Emir 

Gevher Şad Cami 1405-1418 yıllarında Timulu hükümdarı Şahruhun eşi Gevher Şad Ağa nın emriyle Meşhed de inşa edilen camidir.

Meşhed şehri bugün İranda bulunuyor. Bu Camii Mescid-i Gevher Şad ve Cami-i Meşhed adlarıyla da anılıyor. Gevher Şad bir Türk asilzadesi Gıyaseddin Tarhan'ın kızıydı. Uluğ Bey ve  Baysungur'un annesiyidi. Camii İmam Rıza Türbesinin yanında inşaedilmiştir. Gevher Şad Camii nin mimarı Kıvamüddin Şirazi'dir. Cami'nin yazılarını o zamanın ünlü hattatı aynı zamanda Gevher Şad'ın oğlu Baysungur yazmıştır

Gevher Şad Camii

Uluğ Bey Medresesi yaklaşık 1415-1420 yıllarında Uluğ Bey in Semerkant’ta inşa ettirdiyi medresedir.

Timur’un torunu, ünlü alim ve devlet adamı Uluğ Bey tarafından yaptırılmıştır ve bugün Registan adıyla anılan, zamanında pazar yeri olarak kullanılan meydanda yer almaktadır. Uluğ Bey Medresesi hemen yanında ina edilen 1619-1636 tarihli Şir-Dor ve 1646-1660 tarihli Tilla-Kari adlı iki Özbek medresenin de ilham kaynağı olmuştur. Bina başka medreseler de yaptıran Uluğ Bey’in en muhteşem eseridir.

Uluğ Bey Rasathanesi inşası 1420 de tamamlanan, Uluğ Bey in Semerkant ta yaptırdığı İslâm dünyasındaki ikinci büyük rasathane (gözlemevi).

Çocukluğunda Meraga Rasathanesi’ni ziyaret eden, aynı zamanda astronomi ve matematik konularında geniş bilgi sahibi bir âlim olan Timurlu Hükümdarı Uluğ Bey tarafından kurulmuştur. Diğer İslâm rasathâneleri gibi kendine ait bir kütüphanesi bulunan Semerkant Rasathânesi, Merâga Rasathânesi’nden sonra kurulan en büyük rasathâne, yine ondan sonra İslâm dünyasındaki astronomi çalışmalarını etkileyen ve bu etkiyi asırlarca sürdüren iki matematik-astronomi ekolünden ikincisinin merkezidir. Bu ekolün bilim heyetini oluşturan belli başlı temsilcileri Cemşid el-Kaşi, Kadızade-i Rumi ve Ali Kuşçu’dur. Bu ekol Kadızade’nin ileri gelen öğrencilerinden Ali Kuşçu ile Fethullah eş-Şirvani vasıtasıyla Osmanlı bilim dünyasına taşınmış ve yaygınlık kazanmıştır.

                              Konuya bazı ilaveler

Evet arkadaşlar Timurlu mimarine ait olan şah eserlerinden bahsetdim. Ama Registan ve Şah-ı Zinde dan söz etmesem yazımı yarım yapmış gibi olur.

Registan Semerkant ın merkezindeki bir meydandır. Registan adı Farsça kumlu yer anlamına geliyor. Çevresi Semerkantın üç önemli medresesiyle ehate olunub. Onlar Uluğ Bey, Şir-Dor ve Tilla-Kari medreseleridir.

Registan meydanı ve üç medrese. Soldan sağa Uluğ Bey, Tilla-Kari, Şir-Dor. 

Şah-ı Zinde Semerkant ta bulunan bir-birinin yakininda inşa edilmiş Türbeler Kompleksi. Şah-ı Zinde Farsça yaşayan hükümdar anlamına geliyor. Bu komplekse ait olan türbelerden aşağıdakı örnekleri veriyorum.

Şad-i Mülk Ağa'nın türbesi (1371 yılında). Şad-i Mülk Timur'un yeğeniydi. Türbeni Timur'un ablası Türkan Ağa yaptırmıştır.
Şirin Bike Ağa'nın türbesi (1385'te). Şirin Bike Timur'un kız kardeşidir.
Emir Burunduk'un türbesi (1380'ler ). Emir Burunduk Timur'un başarılı komutanlarından biriydi.
Tümen Ağa'nın türbesi (1405'te). Tümen Ağa Timur'un 18 eşinden biriydi. 

Şah-ı Zinde kompleksi.

Kaynakça.

İslam Ansiklopedisi. 
Большая Советская Энциклопедия (Büyük Sovyet Ansiklopedisi).
Cambridge History of Iran. Volume 6.